Doğu Afrika'nın kalbinde yer alan Sudan, 2019 yılından bu yana yaşadığı siyasi krizle gündemin ilk sıralarında yer almaya devam ediyor. Dünya gündemi Gazze'deki soykırım tartışmalarına odaklanmışken, Sudan kanlı bir iç çatışmanın pençesinde kıvranıyor. Bu çatışmanın perde arkasında ise, ülkenin altın kaynakları ve bölgesel güç mücadeleleri yatıyor.
Tarihsel Bağlam: Bashir'den Günümüze
Sudan, 2019 yılında Omar el-Beşir'e karşı düzenlenen kitlesel protestolar sonrasında uluslararası dikkatlerin odağı haline gelmişti. Ancak Beşir'in devrilmesinden sonra yaşanan geçiş süreci, iç çekişmeler ve bölünmelerle ülkeyi parçalayan bir sürece dönüştü. Bu süreçte iki ana fraksiyon öne çıktı: Sudan Silahlı Kuvvetleri (SAF) ve Hızlı Destek Güçleri (HDK).
Sudan Silahlı Kuvvetleri'nin liderliğini General Abdulfettah el-Burhan yaparken, HDK'nin başında Mohamed Hamdan Dagalo, yani "Hemedti" bulunuyor. Beşir rejimi döneminde her iki general de farklı rollerde görev yapmıştı. Burhan istihbarat subayı olarak, Hemedti ise paramiliter güçlerin komutanı olarak görev yapmıştı.
Hemedti'nin Yükselişi ve Geçmişi
HDK lideri Hemedti'nin geçmişi, Sudan'daki çatışmanın karmaşık yapısını anlamak için kritik önem taşıyor. Çad kökenli olan Hemedti, Rizeygat kabilesine mensup. Bu kabile hem Sudan hem de Çad sınırlarında yaşıyor. Darfur bölgesinde ilkokul üçüncü sınıfta okulu bırakan Hemedti, babasının deve ticaret işine katılmıştı.
Darfur çatışması sırasında Hemedti, Janjaweed milislerinin bir parçası olarak katliamlara karışmış, Beşir'in sağ kolu konumuna gelmişti. 2019'daki protestalar sırasında Hemedti, Beşir'in yanında yer alarak muhalefeti bastırmada kilit rol oynamıştı.
Beşir, resmi ordunun karşısında bir denge unsuru olarak HDK'yi oluşturmuş ve onlara ücret ödeyerek birbirlerine karşı kullandığı sistem kurmuştu. Başlangıçta deve çobanları olarak başlayan HDK, zamanla güçlü bir paramiliter güce dönüşmüştü.
Altın Keşfi ve Ekonomik Boyut
Sudan'daki çatışmanın en kritik boyutu, 2012 yılında Jebel Amer'de (Kuzey Darfur) altın madenlerinin keşfedilmesi ile başladı. Bu keşif, Hemedti'nin güçlenmesinde belirleyici rol oynadı. HDK'nin bu madenler üzerinde kontrol sağlaması, Hemedti'yi son derece zengin bir hale getirdi.
Hemedti'nin El Juneid şirketi, madencilik sektöründen demir-çeliğe, lojistikten otomobil ticaretine kadar geniş bir yelpazeye yayılan bir holding haline geldi. Bu holding, Hemedti ailesinin kontrolünde de facto bir ekonomi imparatorluğu oluşturdu.
Sudan'ın yeni gelirinin büyük ölçüde altına bağımlı hale geldiği belirtiliyor. 2022 yılında altın üretimi 41.8 ton olarak gerçekleşirken, 2024 yılında 64.4 tona çıkması planlanıyor. Ancak bu altının yüzde 80-99'u kaçak yollarla Dubai'ye gönderiliyor. Hartum'dan Dubai'ye özel uçak seferleri ile altın kaçakçılığı, çatışmanın finansman kaynağı haline geliyor.
BAE'nin Sudan'daki güç mücadelesinde Hemedti'yi desteklemesinin ana sebebi de bu altın kaynaklarına erişim. BAE'yi "İslamcılara karşı" destek olarak görmek yerine, ekonomik çıkarların öncelikli olduğu vurgulanıyor.
Siyasi Manevralar ve İttifaklar
2019'da Beşir'in devrilmesinden sonra güç paylaşımı anlaşması imzalandı. Burhan, ordu liderliğindeki Geçici Egemenlik Konseyi'nin başkanı olurken, Hemedti de başkan yardımcısı konumuna geldi. Ancak 2021 yılında Burhan ve Hemedti, sivil üyeleri devirerek ortak darbe gerçekleştirdi.
İki lider arasındaki ittifak, HDK'nin resmi orduya üç yıl içinde entegre edilmesi önerisi üzerine kırıldı. Güç kaybından ve geçmişteki suçlarından dolayı yargılanmaktan korkan Hemedti, tam entegrasyonu reddetti.
Çatışmanın Başlaması
1 Nisan 2023'te imzalanması planlanan anlaşma, Hemedti'nin imza atmayı reddetmesi üzerine rafa kaldırıldı. Bu gerilim, 15 Nisan 2023'te açık çatışmaya dönüştü. HDK, Hartum'u hızla ele geçirirken, şehir o günden bu yana yıkımın pençesinde kaldı.
Çatışma sırasında HDK, Nyala'da (Güney Darfur) alternatif bir hükümet kurdu. Bu adım, Sudan'ın parçalanma tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu gösteriyor.
Güncel Durum: Faşir Kuşatması
2025 yılına gelindiğinde, Sudan'daki çatışma üçüncü yılını tamamladı. HDK son iki yılda Darfur'un beş eyaletinden dördünü kontrol altına aldı. Özellikle Faşir şehri, aylardır HDK'nin kuşatması altında bulunuyor.
BM İnsan Hakları Ofisi, Kuzey Darfur ve Kuzey Kordofan'da HDK tarafından gerçekleştirilen toplu infazlar ve katliamlar konusunda uyarıda bulunuyor. Çatışmanın insani boyutu giderek derinleşiyor.
Uluslararası ve Bölgesel Boyut
Sudan çatışması, basit bir "Türkiye-BAE vekalet savaşı" olarak görülse de durum çok daha karmaşık. Her iki ülke de aktif olarak yer alıyor ve çıkarları çatışıyor.
Türkiye'nin Rolü: Erdoğan liderliğinde Türkiye, 2017'de Beşir'e ICC tutuklama emri olmasına rağmen kucak açmış, Kızıldeniz'deki Sevakin Adası'nda 99 yıllık deniz üssü anlaşması imzalamıştı. Beşir'in devrilmesinden sonra Türkiye hızla yeni güç dinamiklerine uyum sağladı, hem Burhan hem de Hemedti ile ilişkiler kurdu. 2021'de Burhan Ankara'yı ziyaret etti ve Baykar ile 120 milyon dolarlık İHA anlaşması imzalandı. Türk İHA'ları şu anda Sudan hava sahasında aktif olarak kullanılıyor.
BAE'nin Pozisyonu: BAE, HDK'nin ana arkası olarak tanımlanıyor ve Çin'den İHA sağlıyor. Bu İHA'lar genellikle Somaliland ve Çad üzerinden gönderiliyor. BAE, Doğu Afrika'da liman altyapısına büyük yatırım yapıyor (Somaliland'daki Berbera, Eritre'deki Assab, Yemen'deki Socotra Adası).
Rusya'nın Müdahalesi: Rusya, Beşir döneminden itibaren Wagner Grubu aracılığıyla HDK ve istihbarat güçlerine eğitim desteği sağlıyor. Rusya, Darfur'daki uranyum depoları ve altın madenleri ile ilgileniyor. 2017'de Beşir ile Port Sudan'da deniz üssü anlaşması imzalamıştı. Türkiye gibi Rusya da Beşir'in devrilmesinden sonra yeni güç dinamiklerine hızla uyum sağladı, hem Burhan hem de Hemedti ile bağlarını korudu.
Diğer Bölgesel Aktörler
Mısır: Nil'in istikrarı konusunda endişeli olan Mısır, Hartum hükümetini destekliyor. Etiyopya'nın Rönesans Barajı (GERD) konusunda Mısır ve Sudan ortak çıkarlara sahip.
Çad ve Orta Afrika Cumhuriyeti: HDK'nin destek ve tedarik hatları için kilit ülkeler, özellikle Haftar'ın kontrolündeki Doğu Libya üzerinden.
Horn of Afrika: Etiyopya, Kenya, Güney Sudan, Uganda HDK ile dostane ilişkiler sürdürürken, Eritre ve Cibuti daha mesafeli duruyor.
Libya Paraleli
Sudan'daki çatışmanın Libya'daki çatışmaya bire bir paralellik gösterdiği belirtiliyor. Libya'da Türkiye, BM tanınmış hükümeti (GNA) desteklerken, Rusya/BAE/Mısır Haftar'ı destekliyor. Sudan'da da benzer vekalet dinamikleri mevcut.
İnsani Boyut ve Güncel Durum
Çatışma, yıkıcı insani bir kriz yaratmış durumda. UN ajansları 14,000-15,000 ölüm rapor ederken, bazı kaynaklar 120,000-150,000 arasında can kaybı olduğunu öne sürüyor. Sudan hükümeti ise sadece 10,000 ölüm olduğunu iddia ediyor.
14 milyondan fazla insan yerinden edildi. Sudan şu anda dünyanın en büyük yerinden edilme krizine sahip. 2025 insani yardım çağrısının sadece yüzde 27'si finanse edilebildi.
Uluslararası Ateşkes Girişimleri
ABD, Suudi Arabistan ve BAE liderliğinde yürütülen uluslararası ateşkes arabuluculuk çabaları büyük ölçüde başarısız oldu. Birçok kırılgan anlaşma çöktü.
Son dönemde Faşir'de yaşanan şiddetli çatışmalar, sivillerin güvenli bölgelere kaçış çabalarını tetikledi. İnsanlar hayvan yemi yemeye mecbur kaldığı belirtiliyor.
Sonuç: Kırılgan Bir Devlet
Sudan'daki çatışma, iç güç mücadeleleri, ekonomik çıkarlar (özellikle altın) ve bölgesel/uluslararası rakipliklerin bir araya geldiği karmaşık bir yapıya sahip. Dış müdahale ve iç parçalanmalarla ülke, başka bir bölünme tehlikesiyle karşı karşıya.
Mevcut uluslararası çabaların yetersiz olduğu vurgulanıyor. Ülke, uzun süreli çatışmalara ve parçalanmaya karşı son derece kırılgan durumda. Bu durum, mevcut krizin çözümü için daha güçlü ve koordineli uluslararası çaba gerektirdiğini gösteriyor.
Sudan'daki çatışmanın çözümü, sadece askeri değil aynı zamanda siyasi, ekonomik ve diplomatik boyutları olan kapsamlı bir yaklaşım gerektiriyor. Altın savaşlarının perde arkasındaki küresel güç oyunları, bu çözümü daha da karmaşık hale getiriyor.
